Collectie Paul Rijkens: Sluijters, Wiegman, Vaes in Stedelijk Museum Alkmaar

Paul Rijkens (1888-1965) was een man met een diplomatieke inborst en een vaderlandslievend hart. Naast een zeer succesvol en maatschappelijk betrokken (margarine)fabrikant, was hij vooral ook een gepassioneerd kunstliefhebber en verzamelaar. Hij sprokkelde tijdens zijn leven een enorme collectie van (toen) hedendaagse Nederlandse en Belgische kunst bij elkaar: zo'n 500 schilderijen en 300 etsen. Spijtig genoeg viel het gespaarde na zijn dood uiteen.

Tot en met 1 november zie je in Stedelijk Museum Alkmaar een selectie uit de gereconstrueerde Paul Rijkens-collectie. Veel Jan Sluijters' (hij bezat er 55), werk van de gebroeders Matthieu en Paul Wiegman, Leo Gestel, Gustave De Smet en vele andere kunstenaars uit de eerste helft van de twintigste eeuw.
Kijk en lees je mee?

1. Jan Sluijters, 'Liggend naakt op canapé', 1918. 2. Zaaloverzicht. 3. Willem van den Berg, 'Amerikaanse torenvalk', ca. 1926.

Welke bron je ook raadpleegt, overal wordt deze Paul Rijkens opgehemeld. In 1888 in Rotterdam geboren als zoon van een margarinefabrikant, in wiens voetsporen hij trad. Ook hij ging in de 'kunstboter', maar dan wel met de ambitie om te groeien. Met een flinke portie expansiedrift en na een tweetal fusies met concullega's legde hij de basis voor Unilever: een mega multinational op het gebied van voedings-, verzorgings- en schoonmaakartikelen, met (400) merken zoals Andrélon, Conimex, Knorr, Calvé, Ola en Unox.  

captain of industry

Een succesvol topondernemer en zeer invloedrijk. Zo roemt men zijn rol in de 2e Wereldoorlog. Hij was koningsgezind (hij kende de royals persoonlijk) en vanuit zijn standplaats Londen (waar hij sinds 1929 woonde) stond hij de Nederlandse regering in ballingschap met raad en daad bij. Daarnaast was hij initiatiefnemer bij de oprichting van het weekblad 'Vrij Nederland'. Na de oorlog ook zeer begaan met de Europese eenwording en mondiale samenwerking. Kortom, een goed mens met een zwak voor kunst, want ook dat karakteriseerde hem. En hij kon het zich veroorloven.

"De basis voor de collectie werd in de twintiger jaren gelegd toen hij op veilingen en tentoonstellingen; bij kunsthandelaren en kunstenaars een groot aantal kunstwerken verwierf. Omstreeks 1929 nam de collectioneur tientallen werken over uit de verzameling van Piet Boendermaker" (zo lees ik in de catalogus). Het waren veelal schilderijen in de stijl van de Bergense school, een stroming die haar hoogtepunt beleefde van 1914 tot circa 1925.
Rijkens werd bij zijn aankopen geadviseerd door vrienden, zoals Toon Kelder, zelf beeldend kunstenaar (en ook prominent aanwezig in de collectie) en Albert Plasschaert, van beroep kunstcriticus.

4. 5. en 6. Walter Vaes, met resp. 'Rog tegen grijze achtergrond', 1910, 'Twee peren', ca. 1923 en 'Geplukte kippen', ca. 1928. 7. Zaaloverzicht met twee schilderijen van Jan Sluijters. 8. Matthieu Wiegman, 'Keukeninterieur met stoel', ca. 1917. 

Zijn smaak was ronduit vooruitstrevend en dat uitte zich in ondubbelzinnige keuzes. Als modernist kocht hij werk van tijdgenoten die nog naam moesten maken. (Vrijwel) altijd figuratief, want geen liefhebber van abstract - vaak ingetogen, met de nadruk op het vakmanschap van de kunstenaar.
Neem de schilder Walter Vaes (1882-1958). (Voor mij ook een onverwacht fijne ontdekking). In de expositie hangen een aantal schilderwerkjes - stillevens - en daaruit blijkt de ietwat bizarre onderwerpkeuze van de Belgische kunstenaar. Op 'Rog tegen grijze achtergrond' (uit 1910) een platvis aan een haak, hangend tegen een muur of deur. (De zaaltekst:) "(...) zeer natuurgetrouw: de lillende massa van de kraakbeenvis, de staart, strak en hard, ontveld, met gestold donker bloed er nog aan" (foto 4↑).

lillende massa

Rijkens was groot liefhebber van het werk van deze schilder. Hij kocht maar liefst 34 schilderijen en heel veel etsen van de Vlaming. Wat te zeggen van het schilderij 'Geplukte kippen', gepenseeld rond 1928 (zie foto 6↑)? Vaes schroomde niet om onderwerpen als dode vissen(koppen), een gevild konijn, een kalfskop, een rundertong met keelstuk te schilderen (maar ook twee goudgele peren - ↑ foto 5). Misschien niet zo appetijtelijk (zeker niet voor de vegetariërs onder ons), maar prachtig door de kunstenaar vastgelegd.

En dan is de overgang naar de naakten van Jan Sluijters (1881-1957) groot. Maar ook heel mooi (anders). Ook deze kunstenaar kon Rijkens zeer bekoren en met 55 schilderijen een groot deel uitmakend van de collectie. Heel begrijpelijk. Pionier en trendsetter met veel experimenteerdrang, omdat hij alle, toen nieuwe stijlen uitprobeerde. En zoals gezegd, vooral ook bekend geworden van zijn naakten die toentertijd aanstootgevend werden bevonden. Naar de maatstaven van (de heren) critici schokkend wegens "het verreikende naturalisme en sensualiteit". Soms werd Sluijters' kunst zelfs geweigerd op tentoonstellingen."

9. Isaac Israels, 'Liggend naakt - De naakte Maya', 1916. 10. Jan Sluijters, 'Interieur met twee vrouwen en een hond - De roman', 1931. 11. Zaaloverzicht. 12. Théo van Rysselberghe, 'Naakt met badmantel', 1913. 13. Zaaloverzicht. 

Rijkens had zelf absoluut geen last van dit soort oubollige preutsheid, want het schilderij 'Liggend naakt op canapé' (zie foto 1 ↑) hing in zijn woonkamer naast de open haard mooi te wezen. Hij was sowieso fier op zijn verzamelde werken. Zelfs dusdanig, dat hij in 1930 een catalogus met zijn persoonlijk kunstbezit samenstelde om zijn relaties te informeren.

Spijtig genoeg viel de verzameling aan het einde van zijn leven en na zijn dood in 1965 uiteen. De familie behield slechts een klein deel en de rest werd verkocht via veilinghuis Mak van Waay in Amsterdam.
"Na jarenlang speurwerk", aldus de intro bij de expositie in Stedelijk Museum Alkmaar, "is gastconservator Kees van der Geer er in geslaagd de collectie te reconstrueren". Een selectie daarvan is te zien in "Collectie Paul Rijkens - Wiegman, De Smet, Sluijters".

En als je er toch bent? Verdiep je ook in de Bergense School: op de 1e etage van het Alkmaarse kunsthuis worden in de vaste opstelling (naar eigen zeggen→) hoogtepunten uit die stroming getoond. Ga dat vooral zelf beoordelen...


-X-


De beste tip die ik je momenteel kan geven is om je goed te verdiepen in de huisregels van welk te bezoeken museum dan ook. Sinds de corona-versoepelingen van 1 juli jl. is het onduidelijk of je altijd en overal vooraf moet reserveren in een tijdslot.
Dus kijk altijd eerst op de website voor de Covid19-maatregelen van het museum!

14. 'Corona-aanwijzingen' in het museum. 15. Me, myself & I voor Jan Sluijters' 'Liggend naakt op canapé'. 

Tekst en alle (iPhone)foto's: @MiriamvanderMeer | www.agreylady.nl.