'HIER. Zwart in Rembrandts tijd' in Museum Het Rembrandthuis

'HIER. Zwart in Rembrandts tijd' is een tentoonstelling over zwarte aanwezigheid in de 'Westerse' kunst en dan met de focus op en rondom Rembrandt van Rijn. "Zwarte mensen waren aanwezig in het 17e eeuwse Nederland. Hier, in de samenleving, in Rembrandts buurt én in de kunst."
In een aantal kunstwerken van Rembrandt spelen mensen van kleur de hoofdrol en dan niet karikaturaal, 'exotisch en primitief' of als 'slaafse'* figuranten. Nee, de zwarte modellen waren onderwerp op zich en in Museum Het Rembrandthuis kun je sinds 6 maart kennismaken met deze lange tijd onderbelichte tronies.
* tot slaaf gemaakte.

Kom, dan maken we een rondgang langs een 'kleurrijke' portrettengalerij.

1. Hendrick Heerschop, Koning Caspar, 1654 of 1659. Berlijn, Staatliche Museen Preussischen Kulturbesitz, Gemäldegalerie (uitsnede). 2. Zaaloverzicht. 3. Repro van Rembrandts 'Twee Afrikaanse mannen', 1661. 

En ik gebruik niet voor niks tronies - een woord dat nu een ietwat negatieve lading heeft - maar hier wel degelijk van toepassing. Je spreekt van een portret als het model bekend is; een naam heeft. Bij een anoniem hoofd spreek je van 'kop' of - in het Nederlands uit de 'Gouden' eeuw: een 'tronie'. Het waren vaak studies waarin een karakter of type werd neergezet.
En dat is hier gaande: de door Rembrandt van Rijn verbeeldde zwarte personen op de (tenminste) tien schilderijen, zes tekeningen en zes etsen zijn onbekend gebleven. En dat is opmerkelijk, want door onderzoek (van historicus Mark Ponte) weten we de namen van steeds meer zwarte bewoners van het wijkje tussen de Amstel en (toen de) Houtcoopers Burchwal, waar ook onze nationale schildertrots woonde. Jammer genoeg is het niet mogelijk gebleken om de namen te koppelen aan de afgebeelde zwarte personen. Die blijven dus naamloos.

In de eerste helft van de 17e eeuw vestigden zich in het uitdijende Amsterdam - toen al een snel groeiende migrantenstad* - ook mensen van Afrikaanse afkomst. In de buurt van de Jodenbreestraat ontstond een kleine concentratie van vrije zwarte mensen en Rembrandt moet deze personen dan ook 'naar het leven', dus natuurgetrouw geportretteerd hebben. Net zoals hij met veel mensen - van allerlei pluimage - deed. Hij als geen ander stond bekend om zijn levensechte, treffende manier van weergeven van 'gewone' mensen. Zijn naturalisme werd alom bewonderd. Hij penseelde mensen zonder gebruik te maken van clichés en zo ook zijn (Afro-Amsterdamse) stadsgenoten van kleur.
* Meer dan de helft van de huidige Amsterdammers heeft een migrantenachtergrond, net als in de tijd van Rembrandt (leer ik uit de catalogus).

meerstemmig of etnocentrisch?

In de expositie 'HIER. Zwart in Rembrandts tijd' wordt de vraag gesteld (én beantwoord) hoe kunstenaars in de eerste helft van de 17e eeuw mensen van kleur afbeeldden. Je krijgt er het hoe en waarom.

4. Gerard Dou, 'Tronie van een jongen met een tulband, ca. 1635, Landesmuseum, Hannover. 5. Rechts: Jan Lievens, 'Buste van een Afrikaanse vrouw', 1630 en links: 6. Rembrandt, 'Buste van een Afrikaanse vrouw', 1630. Amsterdam, Museum Het Rembrandthuis. 7. Jacob Adriaensz Backer, 'Zittende vrouw', ca. 1640. 8. Zaaloverzicht. 9. Jasper of Jeronimus Beckx, 'Portret van Dom Miguel de Castro', 1643. 

Wat valt op in de canvassen, etsen en tekeningen van Rembrandt en vele van zijn tijdgenoten? Het blijkt dat kunstenaars studies van zwarte (rol)modellen maakten en zij verwerkten die probeersels in hun uiteindelijke doeken. De geportretteerden zijn geen bijfiguren in een ondergeschikte positie en/of stereotypen, wel onderbelicht in de kunstgeschiedenis en vandaar deze vertoning. Mensen van kleur: op verschillende manier, maar levensecht en in verschillende rollen. Als individu. 

Een heel mooi voorbeeld is het schilderij dat 'Twee Afrikaanse mannen' heet (zie foto 3) en dat door Rembrandt in 1661 werd geschilderd. Jammer genoeg niet in 'levende lijve', maar wel als reproductie c.q. blow up te zien. En wel hierom: het canvas is ooit geschonken aan het Mauritshuis (legaat Abraham Bredius), met de dringende voorwaarde dat het doek nooit, maar dan ook nooit uitgeleend mocht worden (lekker dan...). Dus het hangt hoog en droog in Den Haag.

In de catalogus herinnert een foto aan een ander mooie en beroemde studie van 'kleurrijke koppen'. In 1615 schilderde Peter Paul Rubens het doek 'Vier studies van een zwarte man'* (Kon. Museum voor Schone Kunsten, Brussel). En ook hier kun je zien dat de schilder daadwerkelijk een zwart model 'voor ogen had' en niet afging op fantasie en (kwalijker) op vooroordeel.
* Volgens de online catalogus van het Belgische museum: 'Vier studies van het hoofd van een Moor'.

de kleur van de bril waardoor je kijkt

In de expositie zien we 17e eeuwse zwarte mensen, maar vanuit het witte perspectief. Zowel de kunstenaars, als het publiek dat de doeken onder ogen kreeg, waren wit. "Het zijn hun verwachtingen en verlangens die werden geschilderd" en te lezen in een van de artikelen in de bij de expositie uitgegeven catalogus.

Het gaat - om het nauwkeurig te formuleren - dus niet zozeer om beelden van zwarte personen, maar om "beelden van witten van zwarten. Beelden waarvan mensen van kleur zouden kunnen zeggen: over ons, zonder ons*."
* en deze rake uitspraak heb ik van Jan Nederveen Pieterse in 'Wit over zwart', 2009.

10. Links: Cornelis van Dalen (naar Govert Flinck), 'Zwarte courtisane', ca. 1650-1665 en rechts: Jan Visscher (naar Cornelis Visscher) 'Zwarte jongen met pijl en boog', ca.1645-1655. 11. Abraham Bloemaert, 'Man met een tulband en een schelp', 1620-1625. 12. Willem Duyster, Onbekende familie met zwarte bediende', 1631-1633. 13. en 14. Hollandse Meesters Her-Zien (een project van Jörgen Tjon A Fong): Jeangu Macrooy en Humberto Tan en (daaronder) Tania Kross.

En dat gegeven was reden om ook aandacht te besteden aan het 'HIER. en nu'. "In de hedendaagse kunst speelt zwart een heel andere rol dan in de zeventiende eeuw. Nu zijn er zwarte kunstenaars die reflecteren op hun identiteit. En als er zwarte mensen zijn afgebeeld, dan weten we wie het zijn. Van beide kanten is er zeggenschap, van maker en geportretteerde."

geen expositie over slavernij

Dit principe komt mooi naar voren in het (groeiende) project 'Hollandse Meesters Her-Zien'.  De tentoonstelling* van curator Jörgen Tjon A Fong van Urban Myth bestaat uit portretten in de stijl van Rembrandt en zijn tijdgenoten, waarbij prominente Bn'ers van kleur - Humberto Tan en Jeangu Macrooy, operazangeres Tania Kross e.a - in de huid kruipen van andere Hollanders van kleur, waarvan we op basis van historisch onderzoek dus weten dat ze in de zeventiende en achttiende eeuw in Holland leefden. (Zie foto 13 en 14).
* Op meerdere plekken zijn de werken te zien: In de Hermitage hangen er 13; in Het Rembrandthuis zijn verspreid over het museum 4 werken te ontwaren. 
Daarnaast zijn er in de expositie tien kunstwerken te zien van hedendaagse kunstenaars, zoals Iris Kensmil, Iriée Zamblé en Charl Landvreugd.

musea bekennen kleur

Speciale vermelding verdient het initiatief Musea Bekennen Kleur. 4 Maart jl. introduceerden twaalf musea* het samenwerkingsverband (de hoop uitsprekend dat meer kunsthuizen zullen volgen). Bovenal is het de bedoeling dat de kunstinstellingen kennis delen op het gebied van culturele diversiteit en inclusie. En die bundeling van krachten zal dan resulteren (naast een aantal andere voornemens) in een landelijk tentoonstellingsprogramma over slavernij en koloniale erfenis, een symposium, een kindertop en een manifest.
* Amsterdam Museum, Bonnefanten, Centraal Museum, Dordrechts Museum, Frans Hals Museum, Museum Arnhem, Museum Het Rembrandthuis, Rijksmuseum, Stedelijk Museum Amsterdam, Van Abbemuseum, Van Gogh Museum en het Zeeuws Museum.

15. Jaasir Linger, 'Familie zelfportret, 2019 (foto). 16. Zaaloverzicht.

In 2020 zijn er meer vertoningen waarin het werk van zwarte kunstenaars, de zwarte mens in de kunst(geschiedenis) en/of de zwarte cultuur centraal staat. Hoogtepunt wordt die in het Rijksmuseum: van 25 september tot en met 21 februari 2021: "Slavernij".
Meer weten over mensen van kleur in de 'Westerse' kunstgeschiedenis? Kijk dan eens op de (Engelstalige) tumblr-site People of Color in European Art History.
"Because you wouldn't want to be historically inaccurate."

-X-

KIJKWIJZER
HIER. Zwart in Rembrandts tijd in Museum Het Rembrandthuis is i.v.m. de coronocrisis verlengd tot en met 6 september 2020; boek voorafgaande aan je bezoek eerst een online ticket.
Bij de tentoonstelling is ook een catalogus te koop (€ 24,95) en een zgn. 'Zine', over de hedendaagse kunstenaars in de expositie (€ 9,95 en beide te koop in de museum- en webshop).

17. Hedy Tjin, 'Ilona', 2019 (viltstift geprint op doek).

Tekst en alle (iPhone)foto's: @miriamvandermeer | www.agreylady.nl, behalve foto-nummers 1, 4 en 6: zie bijschrift.