Caravaggio-Bernini. Barok in Rome in het Rijksmuseum Amsterdam

Laat dat maar aan de Italianen over. Meesters in het met veel bombarie uiten van gloedvolle emoties (en ja, ik weet het: heel politiek incorrect, want een kwalijk cliché). Ma bene... 
Dat temperamentvolle behoort tot affetti: het woord voor een heel scala aan gevoelens. En in de vroege barok - eerste helft zeventiende eeuw - was het al niet anders: nergens lag de gevoelstemperatuur zo hoog als in Rome en omstreken, met als grote roergangers de "briljante schilder Caravaggio en de geniale beeldhouwer Bernini".

Deze bijzondere begaafdheden (briljant en geniaal) van de genoemde kunstenaars zijn sinds 14 februari te bewonderen in de tentoonstelling 'Caravaggio-Bernini. Barok in Rome' in het Rijksmuseum in de hoofdstad.
Ik ben om en geef me over.
Nu jij nog...!

1. Bernini, Medusa, Rome, 1638–1640, Rome, @ Musei Capitolini, Palazzo dei Conservatori. 2. Caravaggio, 'Narcissus', ca. 1600. 3. Giuliano Finelli, 'Kardinaal Scipione Borghese', 1632. 

Even een lesje Italiaans, want leidraad voor de nieuwe stroming onder toonaangevende kunstenaars aan het begin van de 17e eeuw was het weergeven van emoties of affetti. We doen er een paar, dus zeg mij maar na: meraviglia, vivezza, moto, scherzo, terribilità en - natuurlijk - amore...*

We zijn dus in Italië, want daar is het begonnen. De Eeuwige Stad - Rome - was indertijd creatief gezien de hotspot en place to be. Een "internationale snelkookpan vol nieuwe artistieke ideeën en initiatieven. Dit bruisende klimaat bleek de voedingsbodem voor een nieuwe stijl, die pas veel later de barok zou worden genoemd."
* achtereenvolgend: verwondering; levendigheid; beweging; scherts; afschuw en liefde.

hoge gevoelstemperatuur

Maar laat ik bij het begin beginnen. De tentoonstelling in het Rijksmuseum handelt over de barok in Rome met in de hoofdrol schilder Caravaggio, 1571-1610, voluit Michelangelo Merisi da Caravaggio (dus 'uit Caravaggio' en zijn geboorteplaats werd - en niet ongebruikelijk - zijn 'artiestennaam') en de beeldhouwer Gian Lorenzo Bernini, 1598-1680, aangevuld met enkele kunstzinnige kornuiten.

Ik citeer vanaf de website van het Rijksmuseum om je in te leiden in deze materie, want waarom moeilijk doen? "Zij (Caravaggio en Bernini) introduceerden een nieuwe kunsttaal, waarbij niet langer elegantie de norm was, maar het oproepen van emoties. Theatrale kunst met drama, dynamiek en bravura. Een kunst waarbij schilder- en beeldhouwkunst en architectuur innig samenwerkten. Een revolutie in de westerse kunst, die in Rome begon en in heel Europa zijn sporen naliet."

Goed. Tot zover en nu pak ik het weer over. Want dan moet je weten dat deze vernieuwende, vroege (Italiaanse) barok - ruwweg tussen 1600 en 1640 - grotendeels aan de Noordelijke Nederlanden voorbij ging. De kunststroming was hier in ieder geval veel minder weelderig, uitbundig en flamboyant. 'Wij' waren immers protestants: ingetogen en sober. De puriteins-calvinistische doe-maar-gewoon-dan-doe-je-al-gek-genoeg-mentaliteit. Van die dingen. Zo anders dan in het Katholieke zuiden.

1. Caravaggio, 'Maffeo Barberini', ca. 1596-1597. 2. Toegeschreven aan Domenico Zampieri (Domenichino), 'Giovanni Battista Agucchi', ca. 1604 of ca. 1615. 3. Bernini, 'Kardinaal Armand-Jean du Plessis, duc de Richelieu', 1640-1641. 4. Zaaloverzicht 5. Bernini, 'Thomas Baker', ca. 1637-1638. 6. Caravaggio, 'Fra Antonio Martelli als ridder in de orde van Malta', ca. 1607-1608.

Rond 1600 kreeg de schavuit Caravaggio (en dat schrijf ik niet voor niks: hij had een slechte reputatie als een opvliegende vechtersbaas) in Rome enorm succes met zijn realistische schilderijen. Hij verbloemde niets: ook voor het 'lelijke' was plaats. Want zijn heiligen hebben ook rimpels; hun kleren kunnen gescheurd zijn, we zien zichtbare aderen en spieren, de voeten soms vies en nagels met een rouwrandje. Hij plukte zijn modellen - boeren, burgers en buitenlui - gewoonweg van de kasseien. Geen edele trekken, maar volkse tronies. Soms die van zichzelf.

opvliegende vechtersbaas

Ook het licht-donkercontrast (clair-obscur) was tot dan toe niet zo dramatisch als op de doeken van Caravaggio. Er valt veel (of alleen) licht op dat wat hij het belangrijkste element in de afbeelding vond. Je ziet ook theatrale lichtbundels waaruit Bijbelse figuren opdoemen.
Feit is, dat alle kunst toentertijd nog geheel in het teken stond van de verspreiding van het Rooms-Katholieke geloof. Kunst moest de Kerk dienen en de religieuze thema’s waren een uitgelezen manier om de Bijbelverhalen - als in een toneeluitvoering, maar dan op doek of gehouwen in steen - aan de goegemeente over te brengen. De massa was immers ongeletterd.

Hoe realistischer (vivacità = levensecht, bewegelijk) hoe beter en dat was het nieuwe. Des te meer dramatiek, hoe meer het grauwe gepeupel onder de indruk zou zijn. Een indringende blik, een draaiing van het hoofd, een geopende mond alsof de geportretteerde op het punt staat ons iets te vertellen of iets uit te schreeuwen. Het bloed spuit eruit en geen gruwel wordt vermeden. Bloed, zweet én tranen om de toeschouwer angst aan te jagen.
En dat alles ter meerdere eer en glorie van de godsvruchtig- en godsvrezendheid. De emotionele overrompeling van de meute werd in de vroege, Zuidelijke barok op waarde geschat en door de Kerk verregaand gepromoot en dat effect op de toeschouwer werd wel terribilità (= schrik) genoemd.

bloed, zweet en tranen

Caravaggio's kunst kreeg veel volgelingen (de zgn. Caravaggisti), waarvan er ook enkele te zien zijn in de tentoonstelling. Hij werd niet oud: slechts 38 jaar en doodsoorzaak was waarschijnlijk malaria of een griepvirus.

1. Annibale Carracci, 'Venus en Adonis',  ca. 1600-1625. 2. Francois du Quesnoy, 'Rondinini-faun', ca. 1630-1635. 3. Carlo Saraceni, 'Het martelaarschap van Sint-Cecilia', ca. 1610. 4. Alessandro Algardi, 'Jonge sater met het toneelmasker van Selenius', 1628.. 5. Orazio Gentileschi, 'Het offer van Isaak', ca. 1612. 6. Francesco Mochi, 'Paard in volle draf', ca. 1616-1617 en op de achtergrond Ludovico Carracci, 'Sint-Sebastiaan in de Cloaca Maxima geworpen', 1612.

Een paar jaar na de dood van Caravaggio (in 1610) kreeg Bernini* - naast beeldhouwer ook architect, tekenaar en schilder - grote bekendheid met een aantal dramatische en levensechte beelden. Hij slaagde erin om in het marmer op zeer overtuigende manier de suggestie van huid, vlees, haarlokken en draperieën te houwen. Onder zijn handen vertoonde het marmer zich soms haast doorzichtig.
Als je inzoomt, dan zie je hoe gedetailleerd en levensecht zijn 3D-masterpieces zijn. Een net niet helemaal dichtgeknoopte wambuis; een schalkse blik of knipoog; gespannen, knijpende vingers in een dijbeen. Prachtig opengewerkte haarlokken die speels voor de ogen van de kopstukken hangen en kunstig opengewerkte kanten kragen (uiterst riskant uitgehouwen met een -  toen nogal 'primitieve' steenboor).
* In Rome zijn heel veel beelden van Bernini 'in het wild' te bewonderen. Ik noem er een paar. Midden op Piazza Barberini staat een fontein van Bernini; de Triton-fontein; de ronde vierdubbele zuilengang op het Sint-Pietersplein (volgens de kunstenaar "de moederlijke armen van de kerk") - met 284 zuilen en 88 pijlers - werd ontworpen door Bernini; (in ieder geval) twee van de tien engelen aan weerszijden van de Ponte Sant’Angelo, oftewel de Engelenbrug zijn van Bernini’s hand. De vierstromen-fontein (Fontana dei quattro fiumi) op de Piazza Navona werd gebeiteld door Bernini...

tableau vivant en strike a pose

Om moti (= beweging; dynamiek) op overtuigende manier over te kunnen brengen, hadden veel barok-kunstenaars banden met toneelgezelschappen en soms speelden zij zelf scenes na. Zij gingen theatraal doe-het-zelven om bepaalde poses uit te proberen en ze maakten soms ook props, rekwisieten, die als voorbeeld dienden voor afbeelding op een schilderij of beeld.
(Een van de zaalteksten:) "Bernini ging zelfs zo ver dat hij - om een gepijnigd gezicht te kunnen weergeven - zichzelf in een spiegel bestudeerde, terwijl hij zich brandde aan gloeiende kolen."

hoogtepunt(en)

Goed (basta)! Een tentoonstelling van de bovenste plank. Meer dan zeventig meesterwerken van Caravaggio, Bernini en hun tijdgenoten kunnen in het Rijksmuseum onderworpen worden aan een grondige bestudering. Want dat raad ik je aan: alle reden om je kijktijd te nemen en in te zoomen op alle geweldige details in en aan de getoonde kunstwerken.

Veel lof ook voor de mannen van Formafantasma: het Italiaanse vormgeversduo dat het ontwerp voor de tentoonstelling maakte. Rustig, modern en smaakvol met mooie doorkijkjes en zichtlijnen. Want ja, een dergelijke expositie vormgeven is een vak apart. Het kan een vertoning maken of breken. Ik heb slechts één 'maar' en dat zijn de in de zalen geplaatste bankjes. Die hebben niet zoveel om het lijf.

1. Frits Scholten, samensteller van de expositie, wordt tijdens de persvoorbeschouwing geïnterviewd. 2. Caravaggio, 'Jongen gebeten door een hagedis', ca. 1597-1598. 3. model: Francois du Quesnoy, 'Plato en Aristoteles', voor 1635. 4. Carlo Saraceni, 'Judith met het hoofd van Holofernes', ca. 1610. 5. Zaaloverzicht. 6. Orazio Gentileschi, 'Judith en haar dienstmeid met het hoofd van Holofernes', ca. 1608-1609. 

Nou, het lijkt mij duidelijk: dit is een blockbuster-tentoonstelling met een hoge vermaakswaarde. Dus hoort, zegt het voort en subito naar het Rijksmuseum!

-X-


KIJKWIJZER

• De expositie in de Philipsvleugel is in verband met de coronacrisis verlengd tot 13 september! (i.p.v. 7 juni);
• Er is een catalogus te koop met afbeeldingen van alle kunstwerken voor € 39,95 (maar eerlijkheidshalve moet gezegd dat die nogal kunsthistorisch-vaktechnisch van aard is. Niet iets voor op je nachtkastje...);
• Er is een interessante podcast beschikbaar bij de expositie;
• De audiotour (te huur voor € 5 of gratis via de Rijks-apps) voert je langs 35 meesterwerken. 

1. Louis Finson, 'De extase van Maria Magdalena (naar Caravaggio) 1613. 2. Zaaloverzicht. 3. Artemisia Gentileschi, 'De extase van Maria Magdalena', ca. 1620-1625 of ca. 1630-1635. 

Tekst en alle (iPhone) foto's: @MiriamvanderMeer | www.agreylady.nl, behalve de 1e foto.