'Stilleven' in Museum Gouda: oefening baart kunst

Een stilleven is een afbeelding - een schilderij, tekening of foto - dat een combinatie van levenloze voorwerpen voorstelt. Voor sommigen een saaie groepering van objecten, maar juist in de compositie, de lichtval en de dieptewerking zit 'em de crux: dat maakt of een stilleven duf en sul, of juist uitermate bekijkenswaardig is.
"De tentoonstelling 'Stilleven' toont een prachtig, vernieuwend beeld van het Nederlandse en Belgische stilleven van omstreeks 1870 tot nu en onderzoekt de betekenis voor kunstenaars", belooft Museum Gouda zijn bezoekers.

Dat zullen we nog wel eens zien! ;-)

Kom je mee? (Je mag ook alleen plaatjes kijken...).

1. Vilmos Huszár, 'Stilleven met fruit', ca. 1945. 2. en 3. Zaaloverzicht.

We begeven ons (koninklijk meervoud) naar het Goudse stadsmuseum. Een eerste bezoek ooit en dat hadden we veel eerder moeten doen. En nee, het gaat in deze toonzalen niet per se en alleen over kaas, kaarsen, keramiek en/of stroopwafels waar de stad ook tegenwoordig nog goede sier mee maakt.

Zowat tegen de mooie Sint-Janskerk aangeplakt (met o.a. een entree aan het voetpad 'Achter de Kerk') is het kruip-door-sluip-door-museum gevestigd in het voormalige en uit de middeleeuwen stammende Catherina Gasthuis. Verschillende ruimten herinneren ook aan die tijd. Zo is er de mooie 'chirurgijns-gildekamer'; kun je je licht opsteken in een tot in de puntjes nagebouwd historisch apothekersinterieur en - let op, want je loopt er zo aan voorbij - een gewelvenkelder (mind your head) in de gasthuiskapel met een weemakende verzameling straf- en martelwerktuigen. Dat is dus griezelen: je hebt daar niet veel verbeeldingskracht nodig.

Ook leuk voor de kinderen (ahum... :-). 

middeleeuwse martelwerktuigen

Soit. Het museum op zich heeft dus een paar aantrekkelijke features en dan krijgen we de tijdelijke tentoonstellingen nog. Momenteel zijn dat er twee: 'Stilleven', waarover we het hier gaan hebben en 'Buiten Schilderen': evenzo interessant, maar een verslag over die exhibitie hou je van mij tegoed. Die leg ik nog even op de kast.

"Het stilleven is al eeuwen populair. Wie kent die prachtige schilderijen met de meest exotische voorwerpen en bloemen uit de zeventiende eeuw niet?", aldus het museum bij aanvang van de vertoning. Sinds mensenheugenis stortten kunstenmakers zich op het weergeven van details van allerlei uitgestalde zaken. En je kunt het zo gek niet bedenken of het werd afgebeeld. You name it. Kristallen vaat- en zilverwerk, wapens, schelpen, (ge)dode dieren zoals vissen, wild en gevogelte, (andere) etenswaren en dranken, (exotische) bloemen en planten (dus hoezo 'levenloos'?), stoffen, boeken. Soms schedels, uitgedoofde kaarsen, verwelkte bloemen, klokken, muziekinstrumenten of omgevallen glazen als symbolen voor de vergankelijkheid (de zgn. vanitas-stillevens).

1. Erik Andriesse, 'Amaryllis', 1990 (links) en (rechts) Jan Mankes, 'Vaas met jasmijn', 1913. 2. Thijs Rinsema, 'Stilleven met uien en radijs, in wit papier', ca. 1935. 3. Charley Toorop, 'Vruchten in herfst', 1941. 4. Zaaloverzicht. 5. Rik Wouters, 'Chrysanthémes', 1915.

In de zeventiende eeuw (je weet wel, de 'Gouden') was er veel vraag naar stillevens. In het calvinistische Noord Nederland was de Roomse kerk als opdrachtgever weggevallen en het hofleven was hier beperkt. Kunstschilders waren grotendeels aangewezen op particuliere opdrachtgevers - veelal 'nieuw geld' van bijvoorbeeld de omhooggevallen VOC-bobo's - die stillevens kochten om hun huizen mee te verfraaien. Typisch gevalletje show off.

En aan de andere kant bood het schilderen van die (pronk)stillevens de schilders de gelegenheid om hun vakmanschap te tonen in het realistisch weergeven van een, vaak rijke dis. De glans van glas, zijde en tin, bedauwde druiven, een 'perzikhuidje', het iriserende van een parelmoeren oester of de veren van een fazant en het fijne van damasten of linnen weefsel en dat dan allemaal in al dan niet logische en/of symbolische groeperingen. 

slow art en oefening baart kunst

"Aan het einde van de negentiende eeuw verandert het stilleven echter sterk. Nederlandse en Vlaamse schilders stappen af van de klassieke, uiterst realistisch geschilderde en gearrangeerde composities. Exotische boeketten maken plaats voor bloemen uit de tuin, luxe voorwerpen worden vervangen door alledaagse potten en vazen. Het kleurgebruik wordt uitbundiger, de voorstellingen steeds abstracter. Maar de belangrijkste ontwikkeling: kunstenaars zien het stilleven als de ultieme expressievorm, die hen alle mogelijkheden biedt in de zoektocht naar vorm, kleur en compositie."

In 'Stilleven' zie je mooiigheid van zowel Nederlandse en Belgische kunstschilders vanaf halverwege de negentiende eeuw tot nu. Veel ruimte voor de 'vroeg modernen en avant-garde kunst'* en dan kan het bij mij al niet meer stuk, als groot liefhebber zijnde.

* vanaf het begin van de 20e eeuw tot ongeveer de jaren 60.

1. Pyke Koch, 'Stilleven met appels en peren', 1944-1946. 2. Jan Beutener, 'Ontbijtje', 1991-1996. 3. Willem Steelink jr., Na de lunch 1', 1915. 4. (Links) Erwin Olaf, 'Vogue, Still life with Triteleia', 2018 en (rechts) Jacoba van Heemskerck, 'Compositie nr. 1 (Stilleven met tulpen)', 1913.

De expositie is onderverdeeld in een zestal hoofdstukken. Zo is daar 'Vorm': in welke kunststroming werkt de onderhavige artiest? Jan Sluijters - met drie schilderijen vertegenwoordigd - start zijn artistieke loopbaan nogal kubistisch, maar gaandeweg worden zijn schilderijen steeds realistischer. Bij het canvas "Stilleven met wijnfles' van 'De Stijl-ist' Bart van der Leck is - ondanks de abstrahering tot geometrische vormen - de wijnfles wel te herkennen (maar alleen als je die titel weet).

fotorealistisch tot bijna abstract

'Kleur' spreekt voor zich. (Bijna) iedere kunstenaar speelt met kleur en dat is bij een stilleven niet anders. Juist in het expressionisme krijgt een voorwerp soms een kleur die niet bij het object past, maar meer een gevoel moet overbrengen.

Vervolgens zien we voorbeelden van kunstenaars die spelen met 'Textuur' en 'Compositie': twee, voor dit genre heel belangrijke componenten. Historisch gezien zijn met name de 'stofuitdrukking' (dus textuur) en de opstelling van de objecten van wezenlijk belang in stillevens.
'Flatlay', letterlijk 'platleggen', kent tegenwoordig - in het huidige Instagram-tijdperk - een hernieuwde populariteit. Neem al die foto's van instagrammable gerechten vanuit (sterren-)restaurants: van bovenaf, als met een helikopterblik geschoten (maar in de expositie dus geschilderd).

geoefende onbevangenheid

In 'Stilleven' komt de basale vraag aan de orde wat een stilleven tot een stilleven* maakt. En dan blijkt het begrip nogal rekkelijk. Ik zag schilderijen die ik op voorhand geen stilleven zou noemen. Die ene amaryllis van Erik Andriesse of die enkele toef jasmijn van Jan Mankes. De simpele vaas van Erwin Olaf (zie de reflectie in die glazen vaas!). Of dat prachtige (flatlay) 'Stilleven met eieren' van Dick Ket. (Ook) het geabstraheerde 'Compositie nr. 1' van Jacoba van Heemskerck werpt de vraag op of we dat doek wel tot dit genre kunnen (of moeten) rekenen.
Heel interessant als vraagstuk, dus wie het weet mag het zeggen.
* In het Frans 'nature morte' of het Italiaans 'natura morta', oftewel 'dode natuur'. 

1. Peter Alma, 'Stilleven met blaasbalg, hamer en bijl', 1918. 2. Dick Ket, 'Stilleven met de hand', 1933. 3. Jan Sluijters, 'Bloemen in een vensterbank', 1913. 4. Les Deux Garçons, 'Le Rencontre', (taxidermie en goudkleurig serviesgoed), 2018.

Een fijne bijkomstigheid in dit schouwspel is de aanwezigheid van enkele vrouwelijke kunstschilders, want die zijn door de bank genomen schaars in exposities als deze.
Maar je zult zien: Else Berg, Jacoba van Heemskerck, Charley Toorop, Margaretha Roosenboom en Lou Loeber stonden hun mannetje.

-X-

'Stilleven' in Museum Gouda is i.v.m. de coronacrisis verlengd t/m 13 september 2020, dus alle reden af te reizen naar deze pittoreske Zuid-Hollandse Gouwestad. En zoals gezegd is er momenteel ook een interessante vertoning van schilderijen en plein air. Ook online: mijn verslag van de tentoonstelling 'Buiten Schilderen'....

1. Een toegift (en niet van de minste...): Bart van der Leck, 'Stilleven met wijnfles', 1922. 2. Op de binnenplaats: Tom Claassen, 'Ezel', 2015.

Tekst en alle (iPhone)foto's: @miriamvandermeer | www.agreylady.nl