Wat maakt een schilderij uitmuntend of magistraal? Het Frans Hals Museum doet in de tentoonstelling 'Virtuoos! Israels tot Armando' een verwoede poging ons het verschil tussen het wél en het níet uitzonderlijk 'kwasten en penselen' voor te houden. In de uitgebreide vertoning draait het om meesterlijk, trefzeker en levendig schilderen, lees ik het bijbehorende 'bookazine'. "De focus ligt op Nederlandse schilders voor wie de afgelopen honderd jaar de vrije, uitdrukkingsvolle en rake toets wezenlijk was".
Het is een ontdekkingstocht die begint bij het impressionisme met artiesten als Isaac Israels en Thérèse Schwartz, via de expressionisten - denk Karel Appel en Constant, naar de abstracte schilderkunst met vertegenwoordigers als Ger Lataster en Willem Hussem.
Kijk mee naar honderd jaar zeer bedreven uitblinken.
Bij het woord 'virtuoos' denk ik eigenlijk gelijk aan grandioos pianospel. Zo'n vingervlugge, pingelende maestro (en die zet ik meestal af, want ik word daar heel nerveus van). Het is in ieder geval iets met muziek. En die associatie is niet voor niks, want als je gaat googelen, dan lees je bijvoorbeeld 'muzikaal genie' en 'bedreven toondichter'. En ook: "een virtuoos - afgeleid van het Latijnse 'virtus', oftewel 'deugd'- is een musicus die het bespelen van zijn of haar instrument (en dat kan ook de stem zijn) technisch volmaakt beheerst*."
* "Duivelse' musici die het publiek verbijsterd en in extase achterlieten waren bijvoorbeeld de violist Paganini, klavecinist Scarlatti en pianist Liszt. Onder diens werken bevinden zich diverse virtuoze staaltjes, zoals 'Orageuit Années de pèlerinage: Suisse'." (bron en te beluisteren op: Preludium)
** Conservator moderne kunst Frans Hals Museum (Erftemeijer) en co-curator en kunsthistoricus (Been).
* Deze locatie van het Frans Hals Museum is een samenvoeging van drie verschillende panden uit verschillende periodes: de Vleeshal, het Vishuisje en de Verweyhal.
"Kunstenaars, kinderen en apen, ze beginnen allemaal spontaan. Kunstenaars ervaren kunst van kinderen en apen veelal ook als inspirerend. Maar het museum wil de veel gehoorde opmerkingen bij moderne kunst "dat kan mijn kind ook" of "een aap kan dat ook" aan de kaak stellen door tegelijk te laten zien hoe echte kunstenaars zich verder ontwikkelen en "virtuoos" worden."
Goed. Ik zeg volle kracht vooruit en we geven onze ogen de kost bij al die fijne impressionistische schilderijen van Isaac Israels, George Breitner, Hans Bayens en anderen. What's not to like? Nou? Nu je het zegt. Het ene doek is mooier dan het andere. Breitners werken zijn vrij donker en Israels' doekje getiteld 'Gezusters Arntzenius' is 'mooier'; warmer dan zijn 'Portret van Sosro Kartono'. Daar ontkom je niet aan. Kwestie van smaak, maar over het algemeen: kostelijk.
En? Kunnen apen virtuoos schilderen? Toch niet, begrijp ik uit de onderhoudende publicatie bij 'Virtuoos! Israels tot Armando'.
Tekst en alle (iPhone)foto's ©MiriamvanderMeer | www.agreylady.nl
Het is een ontdekkingstocht die begint bij het impressionisme met artiesten als Isaac Israels en Thérèse Schwartz, via de expressionisten - denk Karel Appel en Constant, naar de abstracte schilderkunst met vertegenwoordigers als Ger Lataster en Willem Hussem.
Kijk mee naar honderd jaar zeer bedreven uitblinken.
 |
| 1. Anton Rooskens, 'Bloemfiguur' en 'Zonder titel', beiden 1969. 2. Thérése Schwartze, 'Portret van mevr. A.G.M. van Ogtrop-Hanlo met haar vijf kinderen', 1906. 3. Isaac Israels, 'Gezusters Arntzenius'. |
* "Duivelse' musici die het publiek verbijsterd en in extase achterlieten waren bijvoorbeeld de violist Paganini, klavecinist Scarlatti en pianist Liszt. Onder diens werken bevinden zich diverse virtuoze staaltjes, zoals 'Orageuit Années de pèlerinage: Suisse'." (bron en te beluisteren op: Preludium)
een meesterlijke toets en de absolute veeg
Blijkbaar is de term ook toepasbaar op beeldende kunst en meer specifiek, op schilderwerk. En dat doet het Frans Hals Museum. In het filiaal Hal op de mooie Grote Markt in Haarlem zie je voortreffelijk schildersgeweld met de fijngevoelige snaar van Isaac Israels en Hans Bayens en het klets-klots-kladder van mannen als Karel Appel en Armando. Hoezo virtuoos? Leg eens uit...iets is goed als je het mooi vindt
Virtuoze kunst is natuurlijk geen genre. Het is meer een classificatie, want wat men bedoelt is, 'meer of beter dan gemiddeld', of ook wel, 'technisch volmaakt'. Er zit wel degelijk een element van vakbekwaamheid in, maar ook een kwalificatie (in de letterlijke zin van het woord). Iets virtuoos noemen is spierballentaal voor iets mooi vinden. Oké, iets héél mooi vinden. Of heel erg knap. Kundig.
Voor de doorsnee toeschouwer - ook wel kunstplebs - is iets goed als 'ie het mooi vindt. En wat de één goed vindt: dat is dus subjectief. Dat kan voor ieder van ons verschillend zijn. Denk maar aan die virtuoos pingelende pianist. Want ik hou van klassieke muziek, maar meer van vioolconcerten dan van etudes en preludes (of hoe dat mag heten) met piano-solo's. Overwegend heel knap gedaan, maar geef mijn portie maar aan Fikkie.
't Is een kwestie van smaak en dat geldt dus ook voor virtuoze schilderkunst. Wat de één mooi vindt, vindt een ander mogelijk spuuglelijk. Misschien is de titel van de expositie daarom niet zo heel erg gelukkig gekozen (vindt ook de Volkskrant). Het begrip 'virtuoos' is voor meerdere uitleg vatbaar en daardoor ontstaat begripsverwarring. Devaluatie van de betekenis ligt op de loer.
't Is een kwestie van smaak en dat geldt dus ook voor virtuoze schilderkunst. Wat de één mooi vindt, vindt een ander mogelijk spuuglelijk. Misschien is de titel van de expositie daarom niet zo heel erg gelukkig gekozen (vindt ook de Volkskrant). Het begrip 'virtuoos' is voor meerdere uitleg vatbaar en daardoor ontstaat begripsverwarring. Devaluatie van de betekenis ligt op de loer.
 |
| 1. Ger Lataster, 'Siësta', 1996. 2. Twee maal Isaac Israels. 3. Drie op een rij van Hans Bayens. 4. Zicht op George Breitner. 5. Isaac Israels. 6. Een presentatie 'nét niet virtuoos', met middenvoor het portret 'Dame met zwarte hoed' van Charlie Toorop en daaronder Casper Marinus Leenderd Kouw met 'Landschap met molen'. |
Voor de broodnodige duidelijkheid: lees het bij de expositie uitgebracht bookazine* en je krijgt een interessante uiteenzetting over wat de samenstellers - Antoon Erftemeijer en Lars Been** - verstaan onder het begrip 'virtuositeit' en waarom zij voor deze invalshoek hebben gekozen. In het eerste hoofdstuk maken zij hun redeneertrant duidelijk. De tentoonstelling handelt over "schilderkunst waarin met losse, vrije, vitale streken en toetsen een hoge mate van beweging, zeggingskracht en expressie is bereikt."
* Een prettig modisch verschijnsel: een, vaak aangenaam geprijsde 'catalogus' (jammer genoeg staan niet alle schilderijen beschreven) en magazine ineen.** Conservator moderne kunst Frans Hals Museum (Erftemeijer) en co-curator en kunsthistoricus (Been).
what's in a name
Maar what's in a name? Lekker boeiend. Niet dus, want de expositie is gewoon een hele fijne kijkervaring. Alle reden om een rondgang te maken in 'Hal', de architectonische mengelmoes* aan de Grote Markt.* Deze locatie van het Frans Hals Museum is een samenvoeging van drie verschillende panden uit verschillende periodes: de Vleeshal, het Vishuisje en de Verweyhal.
"Kunstenaars, kinderen en apen, ze beginnen allemaal spontaan. Kunstenaars ervaren kunst van kinderen en apen veelal ook als inspirerend. Maar het museum wil de veel gehoorde opmerkingen bij moderne kunst "dat kan mijn kind ook" of "een aap kan dat ook" aan de kaak stellen door tegelijk te laten zien hoe echte kunstenaars zich verder ontwikkelen en "virtuoos" worden."
spontaan maar weloverwogen
De tentoonstelling start op de begane grond met een wandje 'nét niet'. "Niet virtuoos, maar anders." Daar zien we een 8-tal voorbeelden van wat het museum verstaat onder 'niet-virtuoze manieren van schilderen' (zie foto hierboven). Zo hangt er bijvoorbeeld een - inderdaad nogal vlak - portret van de hand van Charlie Toorop ('Dame met zwarte hoed', 1928), maar het 'Landschap met molen' geschilderd door Casper Marinus Leenderd Kouw vind ik (persoonlijk) best aardig. Geen topstuk, maar zo zijn er meer (en ook in de expositie). Kwestie van smaak en daarmee is mijn bezwaar tegen de kwalificatie 'virtuoos' wel aangetoond.
 |
| 1. 'Dat kan mijn kind ook', drie kinderwerkjes. 2. Zaaloverzicht bij 'Expressie' op de 1e etage. 3. Lucebert, 'Een mens', 1990. 4. Zaaloverzicht. 5. Joan Gijsbers, 'Terras', 1983. 6. Wieske Wester, 'Bananas #12', 2018. |
Mijn ontdekking is Hans Bayens (1924-2003). Ik had niet eerder van de man gehoord, maar wat een fijnbesnaarde, gevoelvolle bescheiden werkjes. Heel mooi (vind ik). Het grote canvas van Thérese Schwarte krijgt veel aandacht (er staat - indachtig slow art - zelfs een bankje bij), maar virtuoos?
geoefende onbevangenheid en schwung
Het wordt pas echt spannend wanneer we de trap bestijgen naar de eerste verdieping, want hoe magistraal en onnavolgbaar is het expressionisme? Ik word van deze dynamische kunststroming - door de bank genomen - vrij vrolijk en is dat dan een van de emoties die het gevolg is van virtuoos kunstkijken?
Te zien is een video waarin Karel Appel aan het werk is (volgens zijn beproefde methode 'van dik hout zaagt men planken') en er hangen een aantal verfstukjes van hele jonge kinderen. Die werkjes tonen aan dat hun spontaniteit "bijzonder virtuoos kan ogen" (maar dat is niet genoeg om virtuoos te zijn?). Vergaap je aan het geweldig werk van Cobra-kunstenaars, Anton Rooskens, Jan Cremer en zeker niet te vergeten, Ger Lataster.
apenstreken en krabbels
Óp naar de mooie oude zolder, want daar zien we virtuoos abstract. Heerlijke kleurexplosies van Harrie Peters en Else Mulder, Adine Engelman en Frank van Hemert (e.a.). Apenstreken ook, want - met veel instinctieve spontaniteit - kan er dan ook sprake zijn van dierlijke virtuositeit? De hele vorige eeuw, maar zeker rond 1950, bij de opkomst van de abstracte schilderkunst, ontstond er interesse in het fenomeen apenkunst en werd er veel wetenschappelijk onderzoek gedaan maar de oorsprong van creativiteit en die van de menselijke in het bijzonder.
 |
| 1. Armando ('Fahne 5', 1982) en op de achtergrond Theo Wolvecamp ('Zonder titel', ca. 1970). 2. Harrie Peters, 'Zonder titel', 1980/81. 3. Zaaloverzicht. 4. Evi Vingerling, 'Zonder titel', 2013. 5. Zaaloverzicht. 6. Apenstreken: schilderingen door apen (waaronder chimpansee Mano) uit de collectie van van Ignace Schretlen. |
Gelukkig maar, wij moeten ons toch ergens in onderscheiden (en niets menselijks is ons vreemd).
De tentoonstelling is nog te zien t/m 3 november aanstaande. Kijk je even op de website voor bezoekersinformatie?
-X-
Ben jij ook benieuwd wat het nieuwe museale seizoen ons gaat brengen? Van 23 t/m 25 augustus - én terug op het Museum-en Leidseplein - de Amsterdamse Uitmarkt. Mijn volgende blogpost handelt over alle must sees en blockbusters in de herfst, winter en het voorjaar van 2019-2020.
Dus blijf aan de lijn...!
 |
| Het ultieme uitje: een fijn museumbezoek en dan een patatje mét toe.... |
