Eind juli is het feest in Amsterdam. "Met de jaarlijkse Amsterdam Pride maakt Nederland zijn reputatie waar als één van de meest liberale landen ter wereld", aldus het foldertje dat mij tijdens de Pride Walk in de hand werd gedrukt. Ik ben geneigd die stelligheid enigszins te relativeren: 'best wel een soort van' liberaal, want hoe tolerant is Nederland nou helemaal?
Als thema voor de 2019-editie koos de organisatie voor 'Remember the past, create the future', want je moet je geschiedenis kennen om te kunnen begrijpen waar je vandaan komt.
Als thema voor de 2019-editie koos de organisatie voor 'Remember the past, create the future', want je moet je geschiedenis kennen om te kunnen begrijpen waar je vandaan komt.
Love is for everyone en mijn bijdrage aan de feestelijkheden is dit verslag van de Roze Rijks Rondleiding. Want die verdraagzame houding ten opzichte van de LHBTQI+ community is dus niet altijd vanzelfsprekend geweest. In vroegere eeuwen was dat zeker niet het geval.
Loop met me mee langs kunstwerken (grotendeels in het Rijksmuseum) die ons iets vertellen over de geschiedenis van homoseksualiteit in Nederland. Het wordt "een wandeling door de eeuwen, van Sodom en Gomorra tot de roze driehoek".
Homoseksualiteit in de kunst. Wat moeten we daaronder verstaan? Zijn het de creatieve uitingen gemaakt door homoseksuele mannen en vrouwen of zijn het eerder de afbeeldingen en voorstellingen van intimiteiten tussen mensen van hetzelfde geslacht? Of is het en-en?
Tekst en foto's ©MiriamvanderMeer | www.agreylady.nl, tenzij anders vermeld (zie bijschriften).
 |
| 1. (Uitsnede en door mij 'opgeleukt') 'Jupiter, vermomd als Diana, verleidt de nimf Callisto', Jacob de Wit, 1727 (olieverf op doek) collectie én foto © Rijksmuseum Amsterdam. 2. 'Abraham ziet de brand van Sodom', atelier van Dirck Vellert, ca. 1480-1547, (gebrandschilderd glas). |
Dat zijn drie opties, maar dan ben je er nog niet. "Want de ploegende ossen van kunstschilder en beeldhouwer Rosa Bonheur (Frankrijk, 1822-1899) doen geen gaydar* afgaan, ook al leefde de schilderes samen met een vrouw." Bovendien is niet alles wat wij als homoseksualiteit opvatten, ook op die manier bedoeld. In de Griekse Oudheid werd sommig seksueel contact tussen volwassen burgers (lees mannen) en jongens beschouwd als onderdeel van de inwijding van die jongelingen. "Ten derde is het begrip 'homoseksualiteit' vrij recent en dus ook de bijbehorende moderne identiteit die ermee geassocieerd wordt."**
* Samenvoeging van 'gay en 'radar': gaydar is het vermogen om aan bepaalde stereotypen een gay-persoon te 'herkennen'.
** Bron: een lezing van Bureau Boeiend.
Van de week meldde ik mij bij de informatiebalie in het Atrium om mij onder de bezielende leiding van Arnout van Krimpen door de mensenmassa in het Rijksmuseum te laten sleuren. In een uurtje een wandeling door alle voorgaande eeuwen: van Sodom en Gomorra tot de roze driehoek. Gids Van Krimpen deed - op basis van de kunstcollectie van 's lands beroemdste museum - een uitgebreid onderzoek naar de historie van homoseksualiteit en al voor het vijfde jaar deelt hij tijdens de Gay Pride zijn kennis met geïnteresseerden.
Daarom beginnen we in de Middeleeuwen en "Gouden Eeuw", waar de mythologie, maar ook Bijbelse vertellingen en historische gebeurtenissen (zoals die van Sodom en Gomorra) genoeg stof opleverden en mogelijkheden boden om naakten te schilderen. Neem 'de verleiding van Diana's nimf Callisto door Jupiter in zijn vermomming als Diana', dat - door de connotatie van travestie en lesbische liefde - een dankbaar onderwerp bleek. Hetzelfde gold voor de verhouding die keizer Hadrianus had met Antinoös, een zogenaamde 'eromenos' oftewel een jonge mannelijke minnaar.
Het is heel goed mogelijk dat de allegorische uitleg alleen maar voorwendselen waren om homo-erotische scènes af te kunnen beelden. Dat zal niet voor alle kunstenaars hebben gegolden - deze thema's komen ook voor bij bijvoorbeeld Rubens, Rembrandt en Michelangelo, maar bij deze laatste (Michelangelo) vermoedt men wel degelijk een homoseksuele geaardheid. Ook het werk van de dichteres Sappho, die vooral ook de liefde tussen vrouwen bezong, was een geliefd onderwerp.
Vaak alleen voor het 'gemene volk' (oftewel 'gewone' volk) want de welgestelden ontsprongen vaker de dans. Neem meervoudig burgemeester van Utrecht Dirck de Goyer (1538-1601). Die liet het niet bij de uitspraak 'gij zijt een fraai jong kereltje' en werd betrapt in een onderonsje met twee van die Adonissen. Voor de jongens was de ontdekking desastreus (één van hen, de zogenaamde 'onderliggende of ontvangende partij' kreeg de doodstraf), maar De Goyer zelf had goede connecties. Die kwam er 'sonder zyn kleêren te scheuren' vanaf.
* Samenvoeging van 'gay en 'radar': gaydar is het vermogen om aan bepaalde stereotypen een gay-persoon te 'herkennen'.
** Bron: een lezing van Bureau Boeiend.
Van de week meldde ik mij bij de informatiebalie in het Atrium om mij onder de bezielende leiding van Arnout van Krimpen door de mensenmassa in het Rijksmuseum te laten sleuren. In een uurtje een wandeling door alle voorgaande eeuwen: van Sodom en Gomorra tot de roze driehoek. Gids Van Krimpen deed - op basis van de kunstcollectie van 's lands beroemdste museum - een uitgebreid onderzoek naar de historie van homoseksualiteit en al voor het vijfde jaar deelt hij tijdens de Gay Pride zijn kennis met geïnteresseerden.
ken je klassiekers...
Goed. Off we go. Tot de 19e eeuw bestond het woord 'homoseksualiteit' helemaal niet. Alle seksualiteit die niet bedoeld was ter voortplanting van de menselijke soort, werd 'sodomie' genoemd. Vandaar dat personen die zich "schuldig" maakten aan het doen van seksuele handelingen met iemand van het eigen geslacht, sodomiet werden genoemd, naar de Bijbelse vertelling over het verderfelijke Sodom en Gomorra.
 |
| 1. Afbeelding van Sappho. Medaillon op een secretaire uit Nederland, ca. 1780-1795. 2. portret van burgemeester Dirck de Goyer, collectie en foto ©UtrechtsArchief. |
Het is heel goed mogelijk dat de allegorische uitleg alleen maar voorwendselen waren om homo-erotische scènes af te kunnen beelden. Dat zal niet voor alle kunstenaars hebben gegolden - deze thema's komen ook voor bij bijvoorbeeld Rubens, Rembrandt en Michelangelo, maar bij deze laatste (Michelangelo) vermoedt men wel degelijk een homoseksuele geaardheid. Ook het werk van de dichteres Sappho, die vooral ook de liefde tussen vrouwen bezong, was een geliefd onderwerp.
een (sodom)mietje
Want het zal je niet verbazen, sodomie was letterlijk en figuurlijk 'uit den boze'. Je moest vooral zorgen niet op heterdaad te worden betrapt en anders werd je wel verlinkt. Mensen probeerden in dat geval te vluchten of werden vervolgd, gemarteld en verminkt (zoals castratie). In het slechtste geval volgde de brandstapel en later de wurgpaal.Vaak alleen voor het 'gemene volk' (oftewel 'gewone' volk) want de welgestelden ontsprongen vaker de dans. Neem meervoudig burgemeester van Utrecht Dirck de Goyer (1538-1601). Die liet het niet bij de uitspraak 'gij zijt een fraai jong kereltje' en werd betrapt in een onderonsje met twee van die Adonissen. Voor de jongens was de ontdekking desastreus (één van hen, de zogenaamde 'onderliggende of ontvangende partij' kreeg de doodstraf), maar De Goyer zelf had goede connecties. Die kwam er 'sonder zyn kleêren te scheuren' vanaf.
de sonde van sodomie en andere vuyligheeden
In de 17e en 18e eeuw veranderde er niets aan de algemene opinie over homoseksualiteit - sodomie was en bleef verderfelijk - maar omdat er meer rechtszaken werden gehouden en de verslagen daarvan bewaard zijn gebleven, is er veel meer bekend.
En dan was er de roddel en achterklap. Er mocht dan niet altijd waterdicht bewijs zijn geweest dat een belangrijk of historisch figuur homoseksueel was, de geruchtenmachine draaide vaak op volle toeren.
Mooiboy Cornelis Evertsen, luitenant-admiraal uit een beroemd zeemansgeslacht had een homoseksuele voorkeur, maar kon - omdat hij Oranjegezind was - een potje breken. Om Koning-stadhouder Willem III (Prins van Oranje) hing ook de mare dat hij mannen verkoos boven zijn eigen (Engelse) Queen Mary II.
Koning Willem II (de Held van Waterloo) maakte - naar verluidt - graag lange wandelingen met knappe jongemannen. Zou dat de reden zijn geweest waarom hij heel plotseling (en te boek staand als een conservatieve vorst) de constitutionele monarchie instelde? Of werd hij daartoe - na de ontdekking van zijn nachtelijke escapades gedwongen?
De samenleving was in de 18e eeuw - althans onder hooggeplaatste lieden - sowieso behoorlijk wuft en verwijfd (wat later 'nichterig' werd genoemd), ook onder hetero-mannen. Ze droegen pruiken, parfum en make-up en poederden hun gezicht. (Ook) de herenmode was vol met strikjes, bandjes en kantjes. Grote kragen, brede manchetten en tientallen, soms onnutte knopen. Goudbrokaat en zijde en elke seigneur had een kostbare snuifdoos van goud, email en bezet met talloze edelstenen. Het was een en al bling bling.
Schilderijen hadden in die tijd soms hele subtiele of symbolische verwijzingen naar dergelijke erotiek. Op 'Het Melkmeisje' van Johannes Vermeer zie je rechtsonder een stoof - een verplaatsbare houten kistje met daarin een pot met brandende kolen - die vrouwen onder hun rokken schoven. De warmte die zo'n 'lollepot' onder die rokken teweeg bracht, werd toentertijd geassocieerd met de lesbische liefde. Was het dienstertje dat op het beroemde schilderij de melk inschenkt lesbisch? We zullen het nooit weten.
Tot slot komt ook de herkomst van de roze driehoek nog aan de orde in de Roze Rijks Rondleiding. Op de afdeling '20e eeuw' moeten we - tragisch genoeg - naar de vitrine met een concentratiekamp-jasje met daarop de zo bekende - door Adolf Hitler verordonneerde - Joodse ster. Ook homoseksuelen (lees mannen) werden in de 2e Wereldoorlog vervolgd en vermoord. Zij waren te herkennen aan een roze driehoek op hun revers en dat symbool heeft daarom na de oorlog een geuzen-status gekregen.
Dank aan Arnout van Krimpen voor zijn enthousiaste vertellingen over de geschiedenis van homoseksualiteit in Nederland in het Rijksmuseum.
Je kunt op YouTube een korte rondleiding volgen in de serie #RijksmuseumUnlocked.
Wil je meer weten over dit onderwerp? Kijk dan op de site van http://www.homogeschiedenis.nl/.
-X-
Happy Pride!
 |
| 1. Borstbeelden van Willem III en Koningin Marie II. 2. Cornelis Evertsen door Nicolaes Maes, 1680. 3. Collectie snuifdozen. 4. Portret van Willem II door Jan Adam Kruseman, 1839. |
Koning Willem II (de Held van Waterloo) maakte - naar verluidt - graag lange wandelingen met knappe jongemannen. Zou dat de reden zijn geweest waarom hij heel plotseling (en te boek staand als een conservatieve vorst) de constitutionele monarchie instelde? Of werd hij daartoe - na de ontdekking van zijn nachtelijke escapades gedwongen?
De samenleving was in de 18e eeuw - althans onder hooggeplaatste lieden - sowieso behoorlijk wuft en verwijfd (wat later 'nichterig' werd genoemd), ook onder hetero-mannen. Ze droegen pruiken, parfum en make-up en poederden hun gezicht. (Ook) de herenmode was vol met strikjes, bandjes en kantjes. Grote kragen, brede manchetten en tientallen, soms onnutte knopen. Goudbrokaat en zijde en elke seigneur had een kostbare snuifdoos van goud, email en bezet met talloze edelstenen. Het was een en al bling bling.
lollepot en dus 'pot'
Okay, laten we het over vrouwen hebben. In de hierboven beschreven eeuwen werd de lesbische liefde niet zozeer als 'probleem' gezien. Men was veel toleranter, daar waar het de onderlinge vrouwelijke aantrekkingskracht betrof. Het bestond uiteraard, maar zolang de 'mannelijkheid' niet werd bedreigd, was er - zo zou je kunnen zeggen - geen vuiltje aan de lucht.Schilderijen hadden in die tijd soms hele subtiele of symbolische verwijzingen naar dergelijke erotiek. Op 'Het Melkmeisje' van Johannes Vermeer zie je rechtsonder een stoof - een verplaatsbare houten kistje met daarin een pot met brandende kolen - die vrouwen onder hun rokken schoven. De warmte die zo'n 'lollepot' onder die rokken teweeg bracht, werd toentertijd geassocieerd met de lesbische liefde. Was het dienstertje dat op het beroemde schilderij de melk inschenkt lesbisch? We zullen het nooit weten.
Tot slot komt ook de herkomst van de roze driehoek nog aan de orde in de Roze Rijks Rondleiding. Op de afdeling '20e eeuw' moeten we - tragisch genoeg - naar de vitrine met een concentratiekamp-jasje met daarop de zo bekende - door Adolf Hitler verordonneerde - Joodse ster. Ook homoseksuelen (lees mannen) werden in de 2e Wereldoorlog vervolgd en vermoord. Zij waren te herkennen aan een roze driehoek op hun revers en dat symbool heeft daarom na de oorlog een geuzen-status gekregen.
 |
| 1. 'Het Melkmeisje' door Johannes Vermeer, ca. 1660 (olieverf op doek). Collectie en foto: ©Rijksmuseum Amsterdam. 2. Bundesarchiv, Bild 146-1993-051-07 (via Wikipedia). 3. Roze driehoek. |
Dank aan Arnout van Krimpen voor zijn enthousiaste vertellingen over de geschiedenis van homoseksualiteit in Nederland in het Rijksmuseum.
Je kunt op YouTube een korte rondleiding volgen in de serie #RijksmuseumUnlocked.
Wil je meer weten over dit onderwerp? Kijk dan op de site van http://www.homogeschiedenis.nl/.
-X-
Happy Pride!
 |
| Banksy, 'Kissing Coppers', Soho, 2005. ©Banksy. |
