Stijlfiguren: Mondriaan & Van der Leck

De uitvinding van een nieuwe kunst

"Dit tijdschriftje wil zijn eene bijdrage tot de ontwikkeling van het nieuwe schoonheidsbewustzijn. Het wil den modernen mensch ontvankelijk maken voor het nieuwe in de Beeldende Kunst. Het wil tegenover de archaïstische verwarring - het 'moderne barok' - de logische beginselen stellen van een rijpenden stijl gebaseerd op zuivere verhoudingen van tijdgeest en uitdrukkingsmiddelen. Het wil de huidige denkrichtingen betreffende de nieuwe beelding, die, hoewel in wezen gelijk, zich onafhankelijk van elkaar ontwikkeld hebben, in zich vereenigen".

Tot zover nummer 1, jaargang 1 van 'De Stijl, maandblad voor de beeldende vakken', redactie Theo van Doesburg, october 1917.

Naast dat dit citaat aantoont hoe de Nederlandse taal in 100 jaar is veranderd, is deze zinsnede het begin van een nieuwe, avant-gardistisch stroming in de Nederlandse kunst. De Stijl-beweging heeft met deze publicatie het licht gezien.

Nederland viert in 2017 de centennial van De Stijl en "met 's werelds grootste verzameling Mondriaans én een van de omvangrijkste De Stijl-collecties, is het Haagse Gemeentemuseum  het middelpunt van dit feestjaar".
Dat wil ik maar al te graag geloven. Vandaar een bezoek aan de tentoonstelling 'De Uitvinding van een Nieuwe Kunst' in het mooie, door architect H.P. Berlage ontworpen Art Deco-gebouw.

Mondriaan volgens cartoonist en striptekenaar Joost Swarte, 2016

Signature style

De Stijl is met het alleen-gebruik van de primaire kleuren en horizontalen en verticalen, een typisch Nederlandse kunststroming. Grootste roergangers zijn de kunstenaars Theo van Doesburg, Piet Mondriaan, Bart van der Leck en Gerrit Rietveld. De heren wilden met hun radicale abstractie een drastische hervorming van de tot dan toe gebruikelijke kunst bewerkstelligen.
Hoewel de beweging betrekkelijk kort heeft bestaan (ca. 14 jaar), bleek De Stijl wereldwijd van invloed en zie je nog overal sporen van deze stroming. (Kijk eens op het Instagram-account van @destijlindestad (of klik op de link). Dan zie je allerlei voorbeelden van het hedendaagse gebruik van rood, geel en blauw. #accidentalmondriaan #DeStijlisEverywhere). 

De Stijl was een reactie op de verschrikkingen van de 1ste wereldoorlog en had, zoals veel vooruitstrevende kunst, de intentie de samenleving te veranderen (verbeteren). De bedoeling was om met minimale vorm en kleur de voorstelling terug te brengen tot de essentie. De composities (die ook vaak de titel 'compositie' meekregen) werden versimpeld tot lijnen en vlakken in zwart en wit en 'ingekleurd' met rood, geel en/of blauw.

De stroming werd dus (officieel) opgericht in 1917 met de uitgave van het Tijdschrift 'De Stijl'. In het maandblad schreven de leden artikelen om hun ideeën te verspreiden. Met het overlijden van Van Doesburg in 1931 en de opkomst van het fascisme liep ook De Stijl-beweging op haar einde.

1. Eerste nummer van De Stijl. 2, Piet Mondriaan, 'Groot Landschap', 1907-1908.
3. Bart van der Leck, 'Voetballers', 1913. 4. Beeld uit de tentoonstelling.

("Bakker Willem Knots mijmert: (...) allebei maken zij een moeilijk te accepteren kunst, van louter verhoudingen, zo zeggen zij zelf".

Who's afraid of red, yellow and blue?

Het typerende rood, geel en blauw hebben De Stijl zijn iconische status gegeven. Maar wie heeft deze De Stijl-stijl eigenlijk bedacht? Was het de hoofdredacteur van het maandblad en (daarom) zelfbenoemde oprichter Theo van Doesburg? Of toch Piet Mondriaan? Of Bart van der Leck? Het Gemeentemuseum doet een poging die vraag te beantwoorden. Centraal in de expositie staat de vriendschap en wederzijdse beïnvloeding tussen de twee belangrijkste schilders van de stroming. Deze relatie zou leiden tot het essentie van wat De Stijl is en/of wilde zijn. Van der Leck was erg onder de indruk van Mondriaans zoektocht naar pure abstractie. Mondriaan daarentegen was weer zeer gecharmeerd van Van der Lecks kleurgebruik.

1. Piet Mondriaan, 'Molen bij Avond', ca. 1917. 2. drie schilderijen van Piet Mondriaan van vóór 1916.
3. Bart van der Leck, 'Het afscheid' (automobiel), 1913. 4. Piet Mondriaan, 'Compositie No. IV', 1914.
5. Bart van der Leck, 'De Nood' (studie), 1913.

"Meijer Goldsmid had er een tijdje terug in zijn winkel voor kunstenaarsbenodigheden over staan praten met Van der Leck. Mondriaan en hij zoeken soberheid en klaarte".

Vriendschap tijdens de Larense periode

Ze moeten van elkaars bestaan hebben geweten, maar niemand weet precies wanneer ze elkaar voor het eerst ontmoette. Min of meer gedwongen door het uitbreken van de 1ste Wereldoorlog was Mondriaan begin 1915 in Pension De Linden in Laren neergestreken en in het voorjaar van 1916 verhuisde ook Van der Leck met zijn gezin naar het Gooise dorp. De twee kunstenaars waren leeftijdsgenoten – Mondriaan 44, Van der Leck 39 jaar – gelijkgestemd én geestverwanten in hun zoektocht naar deze nieuwe non-figuratieve kunst.

Vanaf de tijd dat de twee kunstenaars elkaar in het oog kregen, voelden zij zich verbonden en kwamen zij heel regelmatig bij elkaar over de vloer. Van der Leck's vrouw Bertha, schreef in haar aantekeningen: 'Mondriaan kwam tweemaal per week langs om zijn theorieën en artikelen met mijn man te bespreken.' Die hechte band duurde zo'n anderhalf jaar. Zeg maar, kort maar krachtig. 

Het Financieel Dagblad kopt naar aanleiding van de tentoonstelling: "wederzijds beïnvloedden zij elkaars kunst, tot de verschillen in opvatting hun overeenkomsten overstemden. Met name (het gebruik van) de diagonaal zette een streep door de rekening".

1. Bart van der Leck, 'De Storm' (1916). 2. (links) Bart van der Leck, 'Compositie Nr.8' (1917 en (rechts) Piet Mondriaan,
'Rastercompositie 5: Ruitvormige compositie met kleuren' (1919)
3. Buffet: Gerrit Rietveld (1919), Bart van der Leck, 'compositie No.5', 1918. 4. Bart van der Leck, 'Jenny' (1920).

"Willem Knots vervolgt: hij heeft 'het leven bij den kop', zei Van der Leck toen hij brood kwam halen bij mijn vrouw in de winkel (...). Het is zo anders dan die boerinnetjes en die binnenhuisjes die wij hier gewend zijn. Een nieuwe tijd breekt aan".

De uitvinding van een nieuwe kunst

Terug naar de tentoonstelling, waarin de Larense periode van beide schilders centraal staat. Om het verhaal wat 'lucht' te geven en niet al te kunsthistorisch (dus droog en 'technisch') de relatie tussen de twee uit te leggen, heeft het museum gekozen voor fictieve gesprekken tussen vier middenstanders uit 't Gooi. "Je maakt kennis met Willem Knots, administrateur van de Kolonie-bakkerij, met Hein Willard, kruidenier, John Hartorff, boekhandelaar en met Meijer Goldsmid die een verfwinkeltje had. In de gesprekken roddelen zij over de kunstenaars en trachten zij die nieuwe kunst te begrijpen" (citaat uit de expositie).

Vandaar de flarden uit de fictieve gesprekken (cursief) in dit blogbericht. 

Als je De Stijl als stroming zou willen begrijpen, dan is een bezoek aan deze mooie tentoonstelling een must. (En zoals uit mijn vorige blogbericht blijkt, is er nog veel meer interessants te zien in dit museum).

-X-

Je zult het een weekje zonder mijn zielenroerselen moeten doen. Ik ga - met aangenaam gezelschap - een lang weekend op citytrip naar Antwerpen.

Do you have any tips? Ik hoor het graag!

Piet Mondriaan, Zelfportret, 1918.

Alle (iPhone 6s) foto's: www.agreylady.nl